پل سازی در عصر صفوی

پل سازی در دوره  صفوی
کمک معمار – هرج و مرجی که پس از مرگ سلطان ابو سعید در سراسر ایران بوجود آمده بود با ظهور شاه اسماعیل صفوی و سرکوب شدید متمردین و شورشیان فروکش کرد و آرامش بر پایه قدرت پدید آمد و زمینه را برای اصلاحات دوره شاه عباس فراهم آورد .

با روی کار آمدن شاه عباس و از هنگامی که اصفهان به پایتختی برگزیده شد این شهر به عنوان یکی از درخشانترین شهرهای شرق گسترش یافت و بار دیگر تمام نیروهای هنری کشور را در خود متمرکز کرد . بدین ترتیب اصفهان آیینه تمام نمای هنر معماری دوران صفوی شد .

در این شهر مساجد و میدانهای با شکوه ، قصر و کوشک ها و خیابانهای متعدد ساخته شد . برای عبور از رودخانه زاینده رود ، پلهای عظیم احداث شد ، برخی از این پلها در شهر اصفهان مستقیما” زیر نظر شاهان صفوی و دستگاه حکومتی ساخته می شد و ابتکارات بیشتری در آن به کار می رفت . پلهای سی و سه پل ، پل خواجو و پل جویی علاوه بر تامین عبور و مرور ، محل تفرج شاه و درباریان و گاه سفرای کشورهای خارجی در این عصر به شمار می رفته است .

سی و سه پل
سی و سه پل

سی و سه پل

سه و سه پل یا پل الله وردیخان بین خیابانهای چهار باغ پایین و چهار باغ بالا، بر روی زاینده رود واقع شده و به حق یکی از جالبترین بناهای اصفهان به شمار می رود . به قول ارنست دیز در جهان هیچ پل دیگری پیدا نمی شود که از لحاظ عظمت ، شکوه و جلال به پایه آن برسد.

از متون تاریخی چنین بر می آید که این پل در زمان شاه عباس اول به دستور الله وردیخان بنیان نهاده شد . بنای پل در سال ۱۰۰۵ آغاز و در سال ۱۰۱۱ هجری بنای آن به پایان رسیده است .

این پل به صورت دو طبقه به طول ۲۹۵ متر و عرض ۷۵/۱۳ متر می باشد . طبقه زیرین شامل راهروی بزرگ و عریضی است که در زیر گذرگاه طبقه فوقانی قرار دارد . طاق چشمه ها به صورت جناغی و آب برهای طرف غرب به صورت نیم دایره با پشتبندی به صورت ربع گنبد است .

طبقه فوقانی شامل سه معبر است . معبر وسط سواره رو و دو سمت معبر راهرویی شامل ایوانچه ها ، غرفات زیبا و متناسب است .

پل خاجوا

پل خاجوا

پل خواجو در انتهای خیابان کمال اسمعیل و تقاطع خیابانهای چهار باغ صدر و بلوار فیض بر روی زاینده رود واقع شده است . بنای اولیه پل از آثار حسن بیک ترکمان از امرای تیموری است و بنای کنونی پل از سال ۱۰۶۰ هجری شروع شده و در سال  ۱۰۶۷ به اتمام رسیده است . پل خواجو یکی از شاهکارهای مهندسی پل و سد سازی در ایران به شمار می رود . نقشه این پل تقریبا” همانند پل الله وردیخان است . طول پل ۱۵/۱۳۱ متر و عرض آن به ۶۵/۱۱ می رسد . پل خواجو به صورت دو طبقه با۲۱ چشمه است . طبقه زیرین پل بر روی پایه های سنگی قرار دارد . در این پایه ها شیارهایی تعبیه شده که با گذاشتن کشوها در آن آب را تا ارتفاع شش متری بالا آورده و دریاچه ای در پشت آن به وجود می آورده اند .

یکی از امتیازات پل خواجو بر سایر پلهای زاینده رود ، وجود تزیینات کاشیکاری فراوان در پشت بغلهای چشمه های زیرین و غرفات بالا است . در پیش آمدگی وسط پل ، اتاقها و ایوانهای مشرف به رودخانه وجود دارد که محل اقامتگاه تفریحی شاه عباس دوم بوده است پل جویی

این پل بین سی و سه پل و پل خواجو ، بر روی زاینده رود واقع شده است . این پل در زمان شاه عباس دوم و در سال ۱۰۶۵ هجری همزمان با احداث کاخهای آیینه و قصر هفت دست و نمکدان ساخته شده بود و هدف از بنای پل ، آب رسانی به باغات و کاخهای سلطنتی بوده است .

این پل ۱۴۷ متر طول و ۴ متر عرض و شامل ۲۱ دهانه است . در نمای شرقی و غربی ، در فواصل مساوی دو پیش آمدگی پنج ضلعی دیده می شود که شامل اتاق ده ضلعی بزرگی است . در گذرگاه پل ، جوی سنگی وجود داشته که آب را از سواحل شمالی زاینده رود به باغات و کاخهای جنوبی  می رسانده است .

هر چند که ایجاد راه ها و پلها اغلب به دستور حکومت مرکزی بوده لیکن ادامه کار به حکمرانان و حکام محلی واگذار می شد و بسیاری از امرا و والیان نیز در احداث پلها و کاروانسراها دخیل بوده اند .

احداث پل در این دوره فقط به بیرون از شهرها و مسیر جاده ها محدود نمی شد که داخل شهرها ، آنجا که رودخانه های کوچک و بزرگ دو قسمت شهر را از هم جدا می کرد لزوم احداث پل احساس می شد ، این عمل صورت می گرفت و منتهی پل سازی نیز مانند سایر موارد دیگر حاصل رقابتهای چشمگیر بین جناهای قدرتمند دربار بود که هر کدام درصدد بایکوت دیگری بود .

حکمرانان شهرها نیز بعضا” جهت خدمتگزاری و برخی جهت ابراز علاقه به پیشرفت در مقابل حکومت مرکزی دست به احداث پلها و کاروانسراها و مجموعه ها می زدند . علاوه بر آن در پاره ای موارد ساختن پل توسط یکی از متمکنین ، تجار و یا افراد خیر جهت کسب اجر و ثواب و بقای نام نیک صورت می گرفت که می توان به موارد ذیل اشاره کرد .

پل سرفراز یا مارنان
پل سرفراز یا مارنان

۱- پل سرفراز یا مارنان : که در زمان شاه سلیمان صفوی توسط یکی از متمولین ارامنه ساخته شده است .

پل نفس کش یا لشکر

۲- پل نفس کش یا لشکر : این پل از آثار فتح علیخان پسر واختشوخان ارمنی ، از حکمرانان خوزستان در عهد شاه سلطان حسین صفوی است .

۳-  پل خرم آباد : بر روی رودخانه ای که از میان شهر خرم آباد می گذرد پلی از عهد شاه سلطان حسین صفوی به چشم می خورد که از مستحدثات علی مردان خان ، بیگلربیگی معروف لرستان به شمار می رود.

۴- احداث پل سور در مهاباد : در سال ۱۰۷۹ هجری قمری به دستور بداق سلطان والی منطقه مکریان و کردستان در زمان شاه سلیمان صفوی صورت گرفت .

۵-  پل صفوی بیستون : در نزدیکی کاروانسرای بیستون بر روی رودخانه دینور قرار دارد و از آثار شیخ علی خان زنگنه در زمان شاه عباس دوم به شمار می رود.

۶-  پل خان : در اوائل قرن یازدهم هجری توسط امام قلی خان فرزند الله وردیخان فرمانروای معروف فارس در دوره شاه عباس اول احداث شده است .

ایجاد جاده های بزرگ در عصر صفوی منجر به صدور کالا های تجاری ایران به غرب ، و چین و هندوستان در شرق شد ، راهها و جاده هائی نیز از اصفهان به شهر های زیارتی مشهد ، قم ، شهر ری ، شیراز ساخته شد و مسیر بعضی جاده ها با سنگ مفروش و به پلهای محکم و زیبا مجهز گردید .

این مطلب را هم ببینید
پل سازی در دوره عهد هخامنشي  و آشوریها

نظری اجمالی به برخی از راههای دوره صفوی که اصفهان را به ایالات مختلف متصل می کرده اند نشان می دهد ،در دوران اسلامی تا زمان صفویه ، هیچ دوره ای از تاریخ ایران راه سازی و احداث ساختمانهای مربوط به آن یعنی پل و کاروانسرا ، همچون دوران صفوی گسترش نیافته است و اکثر پلهایی که امروزه در گوشه و کنار این سرزمین پهناور به چشم می خورد از آثار ارزنده مربوط به این دوره یا منتسب به این عصرند .

راههایی که آغازشان از اصفهان بود عبارتند از :

۱-    راه شمالی :

این راه از اصفهان به مورچه خورت و جوشقان ، گردنه کهرود ( قهرود امروزی ) ، به کاشان می رفته است . این جاده در کاشان به دو راه تقسیم می شده است :

الف : جاده کاشان به خوار ( گرمسار فعلی ) :

این راه که به راه سنگ فرش ، یا شاه عباسی معروف است ، از خطوط ارتباطی بزرگ زمان شاه عباس ، برای رفتن از اصفهان به سواحل دریای مازندران و فرح آباد بوده و از آبادی رشمه در خوار به جاده بزرگ خراسان متصل شده است . از طریق این راه شاه عباس چند بار پیاده به خراسان رفته است . جاده مزبور از دامنه های غربی سیاه کوه و حوض قیلوقه و حوض آقا محمد ، چشمه سفیداب و مرنجاب گذشته و پس از عبور از کویرهای اطراف و به طول چند فرسنگ با سنگ و آهک ساخته شده و از مسیلها و رودخانه های متعددی عبور می کرده که در فصل بهار پس از ذوب شدن برفها سیلابی می شدند . بر روی این رودخانه ها پلهای بزرگ و کوچک زیادی ساخته شده بود که امروزه کم و بیش آثار پراکنده ای از آن به چشم می خورد .

پیتر دلاواله که از این راه به فیروز کوه و فرح آباد رفته در سفرنامه خود شرح جالبی از سفر و دیدنی های این راه ارائه می دهد که قسمتی از آن را که مربوط به پلهای این جاده است در اینجا می آوریم :

(( … به دستور شاه در تمام طول این لجن زار که قریب پنج فرسنگ می شود جاده سنگفرش طویل ، و عریض و مستقیمی بنا کرده اند که واقعا” بسیار جالب است . البته این جاده به اتمام نرسیده هنوز مشغول ساختمان آن هستند و چون رد بسیاری از نقاط رودهای کوچکی از وسط آن عبور میکند بر روی آن پل می بندند و یکی از پلها دارای اتاقهای کوچکی است تا مسافران بتوانند در داخل آن استراحت کنند . پل مزبور در روی  رود نسبتا”

بزرگی که نام آن برکی است و آجی چای یعنی رودخانه تلخ نامیده می شود بنا رشمه رسیدیم )).

بنا بر آنچه در سفرنامه ها آمده در زمان صفوی این جاده از راههای پر رفت و آمد کاروانهای بازرگانی به شمار می رفته است . از پلهای موجود در این راه می توان به پل سفیداب و پل سیاه کوه اشاره کرد .

ب: راه کاشان به قم :

راه دیگر که از کاشان منشعب شده و به قم می رود ، پس از عبور از رباط قلعه و کاروانسرای دیر به ورامین و سپس به ری منتهی می شود . این جاده از روی یک پل آجری که روی قمرود در جنوب کاج زده شد و هنوز پابرجاست می گذرد و هر چند مسئله تاریخ گذاری آن مشکل است لیکن با مقایسه آن با پل دلاک امکان دارد پل مزبور در دوران صفویه ساخته شده باشد . این پل در ۶ کیلومتری کاروانسرا و پل دلاک قرار دارد .

راه دیگری که از قم مستقیما” به تهران می رفته که مسیر آن به این شرح است : جاده از قم رو به شمال شرقی ، موازی با دره قمرود و قره چای یا قره سو می رفته و از پل دلاک که دارای ۱۶ دهانه آجری است نیز عبور می کرده است ، سپس از طریق کاروانسرای صدر آباد و از میان منطقه دریاچه نمک قم گذر نموده و با پشت سر گذاردن پل رودخانه قره سو و پل کنار گرد مستقیما” به سوی تهران ادامه مسیر می داده است . لازم به تذکر است که در دوره قاجاریه به خاطر تغییر مسیر رودخانه ساوه و طغیان اجتناب نا پذیر دریاچه نمک در شمال قم رفت و آمد در این جاده متوقف و جاده کاروانسرای فعلی که از آثار دوره قاجاریه است جایگزین آن شده است .

ج: راه اصفهان به قزوین :

این راه ، جاده ای سنگ چین و ارابه رویی به پهنای تقریبا” ۴ متر بوده که پس از اصفهان از جوشقان ، دلیجان و روستای دودهک ، ساوه و آبادی های زرند هجیب و بوئین و دشتابی عبور کرده و تا قزوین ادامه می یافته است . این جاده علاوه بر پلهای کوچک غیر قابل ذکر از چند پل جالب و عظیم که هنوز پابرجا هستند می گذشته است . پلهای دودهک ،پل سرخده ، پل محمد آباد خره قزوین از جمله آنان است .

۲-  راه جنوب غربی :

این راه ، از اصفهان به فلاورجان و گردنه رخ و قهفرخ و سپس به ده کرد ( شهر کرد امروزی ) و از آنجا نیز به سوی جنوب می رفته و پس از گذشتن از آب کارون نزدیک پل شالو ایذه تا شوشتر ادامه می یافته است .

در حقیقت قسمتهای اول این راه ، آثار بجای مانده از روده دیالمه و اتابکان بوده که طبق سنگ نبشته ای که در گردنه رخ نصب شده در دوره شاه عباس دوم تعریض و تجدید شد . در مسیر این جاده پلهایی احداث شد که از آن میان می توان از پل فلاورجان و پل کله نام برد .

۳-  راه جنوب ( اصفهان به شیراز و بندر عباس ) :

شامل دو راه بود یکی راه کوتاه تابستانی که از لنجان به قمشه و از آنجا به ایزد خواست و آسپاس و به دنبال رودکر به مائین و شیراز می رفته است .

راه دیگر راه زمستانی بود که از لنجان به قمشه ، ایزد خواست گردنه کولی کش ( کوه کولی ) می گذشته است و در این مسیر نیز پلهایی ساخته شده بودند که اهم آن عبارت بودند از پلهای مقصود بیک و ایزد خواست پل بزرگ سوریان و پل خان ، پل میمند ، پل لار .

در سال ۱۰۲۸ هجری ساختن جاده شیراز به بندر عباس از طریق جهرم و لار آغاز شد و تا هنگامی که شاه عباس موفق به بیرون راندن پرتغالیها از جزیره هرمز و تصرف استحکامات دریایی آن شد طول کشید در این سالها که بندر عباس نقش بندری را عهده دار شد ، این جاده کاروانرو برای مدتی یکی از راههای ارتباطی مهم ایران گردید . در ۵۰ کیلومتری غرب بندر عباس که جاده مزبور از منطقه ییلاقی عبور می کند پل محکم و زیبای کول وجود دارد که از طویل ترین پلهای تاریخی ایران به حساب می آید .

این مطلب را هم ببینید
67 نکته عناصر و جزئیات اجرایی ساختمان - رایگان

۴-   راه شرقی ، اصفهان به نایین :

این راه از اصفهان به نایین و از آنجا به سوی جنوب به یزد و کرمان می رفته است / در این مسیر نیز آثار پلهای ویرانی دیده می شود که از آن میان می توان به پل نیستانک اشاره کرد .
۵-راههای غربی اصفهان بغداد :

این راه ازاصفهان شروع شده وپس ازورود به خاک لرستان وگذشتن­ ازشهرهای بروجرد، نهاوند وکنگاور ازطریق کرمانشاه و سرپل ذهاب و قصر شیرین به بغداد میرفته است.

۶-راه قزوین به همدان و بغداد :

این راه از قزوین به همدان و از آنجا پی از عبور از فرسفج ، اسدآباد و کنگاور ، صحنه بیستون که تا امروز پل آجری آن بر رودخانه دینور باقی است می رفت و سپس از پل آجری عظیم موسوم به پل کهنه عبور کرده به ماهیدشت می رسید در اینجا نیز از پل آجری گذشته به شاه آباد ( اسلام آباد ) و سر میل ادامه می یافت . از سرمیل تا سر پل ذهاب ، راه شاه عباسی تا امروز در دامنه کوه و تپه ها باقی است . این راه از سر پل ذهاب به قصر شیرین سپس به خانقین و بغداد راه می یافته است . از پلهایی که در این مسیر احداث گردیده می توان از پلهای فرسفج ، قراچای اسدآباد ، پل حاجی امیر بین کنگاور و کرمانشاه , پل صفوی بیستون و پل خانقین یاد کرد .

راه شمالی :

خطه سر سبز مازندران و گیلان همواره مورد علاقه سلاطین صفوی بود به همین جهت شاه عباس جهت دستیابی به ایالات شمالی ، با ایجاد راههای متعدد کوشش فراوان نمود و اصفهان را به وسیله چند رشته جاده به شمال متصل کرد می توان از بین آنها به سه شاهراه مهم اشاره کرد :

۱-       جاده اصفهان از طریق کاشان ، مرنجاب ، سیاه کوه – رشمه خوار به قیروزه کوه می رفته است . این جاده پس از طی بیش از ده فرسنگ به پل سفید می رسیده و از پل دو چشمه این منطقه عبور می کرده و به زیر آب می رسید و آنگاه پس از عبور از یک شعبه رودخانه تالار به وسیله پل دو دهانه دیگر صفوی ، به شیرگاه می رفته و از آنجا تا ساری ادامه می یافته است . آنگاه با قطع رودخانه تجن به وسیله پلی که پایه های ویرانه آن در نزدیکی رودخانه ده آزاد گله دیده می شود ، به فرح آباد یعنی جایگاه کاخهای صفوی منتهی می شده است این راه در مسیر خود در نزدیکی فرح آباد ، از پل معروف فرح آباد می گذشته است .

راه مزبور مجموعا” حدود ۴۵ فرسخ ، به صورت سنگ فرش بود که به دستور شاه عباس ، میرزا محمد تفی وزیر مازندران مامور انجام و پی گیری آن شد و سرانجام آن را در سال ۱۰۳۱ هجری به پایان رساند .

۲-   راه اصفهان از طریق ورامین به ایوانکی رفته و از آنجا راهی به شمال می جسته و پس از عبور از گیلاوند و دماوند ، به گردنه امام زاده هاشم راه یافته و از آنجا از طریق هراز و پلور به آمل متصل می شده است . در این راه نیز پلهای زیادی ساخته شده که مهمترین آنها عبارتند از پل شاه عباسی بر روی رودخانه لار نزدیک پلور.

۳-  راه شاه عباسی قزوین به شمال که راه کاروانی پر رفت و آمد بوده از قزوین به اسماعیل آباد و آلولک ، دستکرد ، کفگیرین و چنارک می رفت و پس از گذشتن از پل انبوه که بر رودخانه شاهرود زده شده است بدو شعبه اصلی تقسیم گردید . راهی از بالای باغهای پل انبوه به دهکده انبوه و نیاوک و کمنی و سرداب دره و سایر روستاهای اشکور می رفت و دنباله این راه به رحیم آباد ران کوه می رسید .راه دیگر نیز پس از گذر از کیسم  به دیلمان منتهی می شد از دیلمان مسیر راه دو قسمت شده یکی از این راهها به املش و رحیم آباد ران کوه می رفت مهمترین پل موجود در این راه پل عظیم بلور دکان است که به صورت نیمه ویران بر روی رودخانه املش جلب توجه می کند .

راه دیگر منشعب از دیلمان پس از گذر از رودخانه پاشوران بر سر راه اسپیلی به سیاهکل و شکاکم و عبور از خشت پل پر دسر به لاهیجان متصل می گردید

راه مازندران – گیلان :

همانطور که در صفحات گذشته اشاره شد شاه عباس اول به خطه سرسبز و زیبای مازندران و گیلان ابراز علاقه زیادی می نمود به همین جهت در صدد بود تا به کوره راههایی که در این ایالات از ازمنه گذشته وجود داشت سر و سامانی دهد به خصوص اینکه وجود باتلاقها ، و سیلابهای فراوانی که در هنگام طوفان به این جاده سرازیر می شد و حتی خود جنگل ، موانع بزرگی جهت عبور و مرور قوافل به شمار می آمدند . تلاش و کوشش شاه عباس برای معمور کردن این راهها به نتیجه رسید و جاده وسیع سنگفرشی از جاجرم تا دشت مغان احداث گردید که از میان تمام ولایات ایران در سواحل جنوبی دریای خزر عبور می کرد . این راه در مشرق استر آباد (( گرگان کنونی ))  به صورت جاده وسیعی در می آمد و از شهرهای اشرف و ساری و علی آباد ( شاهی = قائم شهر ) و آمل می گذشت و از آنجا تا تنکابن و سخت سر سپس تا دهکده اسپیچین که سر حد ایالات مازندران و گیلان در عصر صفوی ادامه می یافت و سپس به قریه دانیال می رسید .

عبدالفتاح مومنی در مورد ادامه راه می نویسد :

(( شاه عباس دستور داد که از قریه اسپیچین تا آستارا را در ترتیب شوارع و تعمیر پلها دقیقه ای فرو گذار ننمایند. بدنبال این دستور بهزاد بیک راهها و پلها را از اسپیچین تا آستارا را مرمت و معمور کرد . بدین ترتیب راه سراسری جنوبی بحر خزر احداث گردید .))

این جاده چه در شهد و روستا و چه دشت و کوهستان از روی پلهای بزرگ و کوچکی می گذشت که از آن جمله می توان به پلهای کهنه گوراب ، لاهیجان ، تجن گوگه –کیسم ، پر دسر ، رضوان شهد ( تالش دولاب ) اشاره کرد.

,

Related Posts

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این فیلد را پر کنید
این فیلد را پر کنید
لطفاً یک نشانی ایمیل معتبر بنویسید.

فهرست