پل سازی در دوره ساسانیان

پل سازی در عهد ساسانیان

کمک معمار : با مشاهده آثار باقیمانده از دوران ساسانی ، در گوشه کنار سرزمین پهناور ایران در می یابیم که ساسانیان در فعالیتهای ساختمانی و معماری دارای تاریخ درخشان و معماری پیشرفته ای بوده اند . به علاوه شرایط ضروری و حیاتی آن زمان ایجاب می کرده است که پل سازی مانند دیگر فعالیتهای معماری مورد توجه قرار گیرد .

این نیاز به طور محسوس بیشتر در منطقه خوزستان و غرب ایران که دارای رودخانه های پر آب بودند احساس می شد . به خصوص این که می دانیم یکی از مراکز حکومت آن عصر در تیسفون و دیگری در استخر واقع بوده و شاهراه بزرگی این دو مرکز را به هم متصل می ساخت .

علاوه بر این راه ، جاده های دیگری مراکز ایالات و سایر شهر های کشور را به یکدیگر مربوط می ساخته اند . از جمله راهی از ری به طرف شمال غربی رفته ، پس از عبور از قزوین داخل شهر شیز مهمترین شهر آذربایجان ( ماداتروپاتن ) می گردید و از آن جا چند شاخه شده یکی از طریق آسیای صغیر به بنادر آن سرزمین در کنار دریای سیاه مانند ترابوزان و سینوپ می پیوست و شاخه های دیگر از طریق کردستان به بین النهرین می رفته است . پل زاب  بر روی رود زاب در منطقه سردشت در مسیر جاده اخیر قرار داشته است .

علاوه بر راههای فوق راههایی نیز قسمت جنوبی کوههای البرز را به سواحل دریای خزر متصل می کرده که بعدها نیز در دوره های دیلمیان و صفویه و قاجاریه تغییرات و تعمیراتی در این راهها به عمل آمده است . یکی از این راهها جاده ای بود که از طریق دره هراز که کوتاهترین فاصله بین رشته کوههای البرز به شمار می رود می گذشته است و هنوز در تنگ بریده آثار راه سازی دوران ساسانی بر جای است . آثار پلی از این دوره از سنگ و ساروج به فاصله کمی از تونلی که در نزدیکی تنگه بند بریده زده اند تا امروز باقیست . طاق و دهانه های این پل به صورت هلالی است .

راه دیگری نیز ری را از طریق قم و کاشان به شهر گباس ( اصفهان کنونی ) متصل می ساخت . چهار کیلومتر بعد از پل دلاک به طرف مسیله در برابر گردنه ای که به محمد آباد کاج می رود آثار یک پل مخروبه از این دوره به جای مانده که به پل شکسته معروفست . وجود این پل جاده سنگ فرش از دوره ساسانی و خرابه های شهر قدیمی دلیل این مدعاست که این شاهراه در دوره ساسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است  .

اصفهان خود مرکز انشعاب راههای آن زمان بوده که مهمترین این جاده ها عبارت بودند از :

راه یزد به کرمان که از آنجا با انشعاب شعبه ای به سیستان و سند سواحل مکران می پیوست . راه دیگری از میان کوهستانهای اصفهان و خوزستان و پس از عبور از ایذج و پل بزرگ آن به خوزستان می رسید .

رشته ای دیگر از اصفهان به طرف جنوب رفته به استخر می رسیده است . استخر خود مرکز راههای دیگری بود که به دارابگرد و گور و ارجان و نیشابور و از این طریق به رامهرمز و اهواز و از طریق دیگر بنادر به خلیج فارس ، هرمز و سیراف و گناوه اتصال می یافت .

هر چند قسمت اعظم پلهای متعدد دوره ساسانی از بین رفته لیکن آثار پایه ای به جای مانده در منطقه فارس گواه بر اهمیت سوق الجیشی راههای این دوره بوده است که به چند نمونه از آن اشاره ای کوتاه خواهیم داشت :

پل کوار در دوره ساسانیان :

که بر سر راه فیروزآباد بر روی رودخانه قراآقاج قرار دارد شاید کامل ترین پلی باشد که زمان ساسانیان به جای مانده است که بعدا” به شرح آن خواهیم پرداخت .

پل تنگاب در دوره ساسانیان :

مهمترین پل موجود از این دوره پل ویرانی است که بر روی رودخانه فیروز آباد و در تنگه تنگاب ساخته شد . این پل حد فاصل سرزمین فارس و خوزستان بوده است .

پل مورد در دوره ساسانیان :

در ساحل چپ رودخانه لاله در خاک ممسنی و شمال اردکان فارس بر سر راه قدیمی فارس و خوزستان قرار دارد و بر روی پایه های هخامنشی استوار شده است .

پل پیرین (برین )در دوره ساسانیان :

این پل بر روی رودخانه تنگ پیرین میان راه کوپون به باشت در  کوهستان شمال غربی فارس و آغاز خاک خوزستان و چند کیلومتر دورتر از دخمه داو دختر واقع شده است . ویرانه های این پل به وسیله سر اورل استین کشف شده است .

پل خیر آباد در دوره ساسانیان :

بر روی رودخانه تاب ( مارون ) بهبهان بر سر راه قدیم استخر به خوزستان احداث گردیده است .

همدان در دوران ساسانی نیز از مراکز انشعاب راهها به شمار می رفت . علاوه بر این شهر قدیمی در مسیر راه ابریشم و جاده بزرگ خراسان بین النهرین قرار داشت ، به وسیله راهی از طریق نهاوند و بروجرد و شاپور خواست ( خرم آباد فعلی ) به شهرهای خوزستان مانند شوش ، شوشتر و اهواز متصل می شد .

جاده های موجود در لرستان از دوره های قبل از ساسانی دارای اهمیت زیادی بوده لیکن در این عصر اهمیت بیشتری یافته است . وجود پلهای متعدد و عظیمی چون پل شکسته ، پل شاپوری ، پل ساسانی دره شهر ، پل کرودختر جایدر ، پل کرودختر سیمره ، پل دختر ممولان ، پل کشکان در مسیر این راهها دلیل بر مدعای سوق الجیشی بودن این راههاست .

از همدان به بغداد نیز راهی وجود داشته که در زمانهای مختلف با تغییرات مختصری مورد استفاده قرار می گرفته است . این راه از همدان ، اسد آباد ، پل شکسته ، کنگاور می گذشته و از طریق کرمانشاه ، سر پل ذهاب و قصر شیرین به بغداد می رفته . راه دیگر از طریق نهاوند به بیستون می پیوسته است .

پل ساسانی خسرو در مسیر همین جاده واقع بود که هم اکنون بقایای پایه های آن و جاده سنگ فرش مزبور به عرض ۷ متر که با قلوه سنگ و ملات فرش شده بود به چشم می هورد . بقایای این راه در سمت شرق پل تا سرماج و در سمت غرب پل به سمت کرمانشاه و دامنه بیستون تا اراضی شمالی دهکده رحیم آباد می توان دید . علاوه بر آثار پلها و جاده های مانده از دوران ساسانی ، مدارک و اسناد ارزنده ای از متون تاریخی نیز در دسترس می باشد که گواه بر تلاش وسیعی است که در این دوره جهت ایجاد راهها و پلها مبذول داشته اند .

پل دزفول در مسیر راه دزفول به اندیمشک واقع شده و تا سال ۱۳۴۹ دو منطقه غرب و شرق دزفول را به هم متصل می ساخت . حمد الله مستوفی این پل را از مستحدثات اردشیر بابکان می داند.

در نزدیکی ایذه ویرانه های پلی به نام جیرزاد یا شیرزاد به چشم می خورد که بنابر نوشته های مورخین یکی از باشکوه ترین آثار به جای مانده از ساسانی در ایران است . بنا به گفته ابودلف این پل در زمان اردشیر بابکان ساخته شده است .

در قسمت بالای شوشتر آنجا که رود کارون به دو شاخه تقسیم می شود و به فاصله سیصد متری غرب بند میزان ویرانه های پل بندی را می توان دید که به نام بند قیصر یا پل بند شادروان معروفست . در مورد بنای اولیه این پل که به قولی اولین پل بند عهد ساسانی به حساب می آید نظرات گوناگونی ابراز شده است .

بعضی را عقیده بر این است که شهر شوشتر قبل از ظهور ساسانیان چند گاهی خراب بود و چون اردشیر بابکان سلطنت یافت در صدد تجدید بنای شوشتر برآمد و از هر جا جمعیتی را کوچانیده به شوشتر سکنا داد و حکم کرد تا در این شهر خانه بسازند و در این باب مبالغت کرد و در اندک زمانی عمارات و برج و باروی شهر را تمام کردند و خیال داشت که پایین دهنه داریان را که زیر پل دزفول واقع است به عرض رودخانه شادروانی بنا کند که آب بلند شود و در نهر داریان جاری گردد و اجل او را فرصت نداد . به عقیده برخی این مهم در عهد شاپور اول انجام گرفت .

در تاریخ آمده است که شاپور اول در جنگ روم که از سال ۲۵۸ تا ۲۶۰ م . ادامه یافت با موفقیت از فرات گذشته و به طرف انطاکیه رفته این شهر را گرفت و پس از آن امپراطور روم ، والرین که پیر بود برای استخلاص انطاکیه شتافت و این شهر را مسترد داشته در تعقیب قشون ایران تا اوس پیش رفت .

در اینجا شاپور نقشه جنگ را طوری ریخت که تمام قشون رومی محصور شدند . هر چند رومی ها کوشش کردند که راهی باز  کرده فرار کنند موفق نشدند و امپراطور اسیر گردید . شاپور اسرای رومی را وادار به ساختن پل بند شادروان که از سنگ خارا ساخته شده واداشت .

عده ای دیگر را عقیده بر این است که پل بند شادروان توسط شاپور ذوالاکتاف ساخته شده است .

انوشیروان نیز در مبارزه ای که با هیاطله و خزرها داشت آنان را مطیع یا مخذول نمود و قلاع و سدهای متعدد برای جلوگیری از تاخت و تاز آنان ساخت . از جمله ، وی دستور احداث پل بند دربند قفقاز ( باب الابواب دوره اسلامی ) را صادر نمود .

پلهایی نیز در عهد خسرو پرویز ساخته شد که مهمترین آن پل نعمان بن منذر یا قنطره النعمان می باشد که امروزه آثار کمی از آن در جنوب قصبه صحنه و در اراضی دهکده (( گاودانه گدار )) و بر روی رود گاماسی ( گاماسب ) دیده می شود .

در بخشی از تاریخ می خوانیم : قباد پادشاه ساسانی ارجان را بنا نهاد و توابعی از خوزستان و فارس را بر آن گذاشت و این مجموعه را کوره قباد گفت . این شهر را در کنار جنوبی رودخانه تاب ساخته اند و بر این رودخانه از دروازه شهد ارجان بندی بسته اند و بر روی بند پلی ساخته اند و آن را پل بکان گویند که نام محله ای از ارجان است و اکنون قوام آن بند و پل باقی است .

پل های دختر یکی از نکات قابل ذکر وجود پلهایی به نام پل دختر در نقاط مختلف می باشد وجه تسمیه دختر مشخص نیست ولی معمولا” هر بنایی که دارای تاریخ مشخصی نبوده و یا در نقاط دور افتاده ساخته شده از حمله شایعات و افسانه ها مصون نمانده است . عده ای معتقدند این پلها را بر روی رودخانه هایی می بستند و در حقیقت هدیه ای نثار دختر یعنی ناهید ( فرشته نگهبان آبها ) می کردند . با بررسی و غور بیشتر در پیشینه تاریخی هر پل دختر می توان به نتایج ذیل دست یافت .

۱-  از آثار دوره ساسانی هستند و یا دارای پایه های ساسانی می باشند .

۲- در مناطق کوهستانی به خصوص مناطق سوق الجیشی قرار دارند .

۳-  این پلها غالبا” در مسیر شاهراههای باستانی قرار داشته اند .

۴-  معمولا” در کنار این پلها قلعه یا قراولخانه ای وجود داشته که حفاظت این راهها و کنترل عبور و مرور را به عهده داشته است . پلهایی که به نام دختر نامیده می شود عبارتند از : پل کرو دختر جایدر ، پل دختر ممولان در لرستان و پل دختر فیروزآباد که در تنگ تنگاب قرار دارد .

پل سازی در دوره ساسانیان – \g shcd nv n,vi shshkdhk