معماری ایرانی همواره بر دو اصل ظرافت و خلاقیت تأکید زیادی داشته است. زیبایی و ظرافت عناصر خلق شده در سقف و دیوارها در معماری قدیم ایران، چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. گچبری یکی از هنرهای ناب در زمینه معماری ایرانی است که قدمتی طولانی دارد. بسیاری از آثار گچبری در بناهای شاه‌نشین و اعیانی‌نشین ایرانی، از گذشته‌های دور هنوز پابرجا و سالم مانده و خلاقیت استادکارانش را به رخ می‌کشد.
در این نوشتار قصد داریم تا کمی به پیشینه هنر گچبری در معماری قدیم و متأخر ایرانی اشاره کنیم. در ادامه نیز با کاربردهایی که این هنر اصیل در معماری امروزی دارد، آشنا خواهیم شد.
گچبری و معماری ایرانی
هنر گچبری یکی از هنرهای اصیل در معماری ایرانی است که به نظر برخی از کارشناسان معماری غربی، در ایران رشد یافته و شکوفا شده است. این هنر در دوره‌های تاریخی دور و جدیدتر به یکی از مهم‌ترین المان‌های معماری داخلی ایران تبدیل شده بود. استفاده از این هنر اصیل در قالب‌های هندسی‌‌سازی، کتیبه‌نگاری، محرابی سازی و تزیینات گیاهی در داخل بناها، جلوه بی‌نظیری به ساختمان‌ها و خانه‌ها می‌داده است.
هنر گچبری پیش از اسلام
پیشینه ثبت شده این هنر در ایران باستان به دوره ماها برمی‌گردد. در دوره هخامنشیان نیز از گچ در ستون‌ها و سایر تزئینات کاخ‌ها استفاده می‌شده است. حتی پوشش دیوارها را نیز با گچ رنگی کار می‌کردند. اشکانیان نقش‌های حیوانی و انسانی و نیز گیاهان را با گچبری کار می‌کردند و از نقوش هندسی نیز غافل نبودند. دوره ساسانیان، اوج هنر گچبری قبل از اسلام را در خود داشت. در آن زمان، از کنده‌کاری در گچبری و حتا گچبری قالبی نیز استفاده می‌شد.
هنر گچبری پس از اسلام
بخشی از بهترین آثار گچبری تاریخی را می‌توان در گچبری‌های ایرانی پس از اسلام دانست. ایرانیان این هنر خود را در این دوره رشد دادند و شاهکارهای زیبایی را خلق کردند. بسیاری از کارشناسان باور دارند که پیشرفت این هنر در معماری اسلامی، مرهون تلاش‌های استادکاران ایرانی بوده است. از هنر گچبری در این دوره بیشتر به عنوان پوشش تزئینی و برای فضاهای داخلی استفاده می‌شد.
هنر گچبری پس از اسلام در ایران، توسط هنرمندان ایرانی و با استفاده از روش‌های گوناگون ادامه و توسعه یافت. این هنر در زمینه ساخت و روش اجرا متکی بر سبک ساسانیان بود. هنرمندان ایرانی با استفاده از طرح‌های انتزاعی و پیچیده‌تر طرح‌هایی با حضور گل‌و‌بته خلق کردند.
کم‌کم نقوش هندسی و اسلیمی به کار گرفته شدند. رنگ‌های متنوع به کارهای تزئینی گچبری‌شده اضافه و در تزئین داخلی فضاها استفاده شدند. کمتر بنای باارزشی از گذشته‌های ما باقی مانده است که از هنر گچبری برای زیبا کردن فضاهای داخلی استفاده نشده باشد.
این هنر هنوز هم در معماری داخلی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر، جایگاه ویژه‌ای دارد. گچبری امروزه به دو روش کار با ابزار دستی و روش‌های قالب‌زنی انجام می‌شود. ارزش هنری این دو روش با هم تفاوت‌های زیادی دارد و روش کار با ابزار دستی، تأثیر زیادی بر اصالت کار نهایی خواهد داشت.
در خانه‌های و ساختمان‌های امروزی هنر گچبری در دکوراسیون‌های کلاسیک و نئوکلاسیک جایگاه ویژه‌ای دارد. استفاده از نقوش گوناگون همراه با دیگر هنرها مانند پتینه‌کاری و استفاده از ورق طلا، جلوه زیبایی به دیوارها و سقف بناها می‌بخشد.
نکات مهم در تزیین بناهای امروزی با گچبری
هنرهای تزیینی در دکوراسیون داخلی قرار است جلوه‌ای زیبا به بنا بدهد و آن را از حالت سادگی درآورد، اما به سادگی ممکن است این کار اثرات عکس بر روی زیبایی آن داشته باشد. رعایت برخی نکات و درنظرگرفتن برخی از اصول، می‌تواند جلوی این مشکل را بگیرد.
۱. نوع دکوراسیون داخلی بنای مورد نظر
مهم‌ترین نکته برای تصمیم‌گیری در مورد این که آیا منزل یا محل کار با استفاده از گچبری زیباتر می‌شود یا نه، نوع دکوراسیون داخلی آن فضا است. اگر دکوراسیون و مبلمانی که انتخاب کرده‌اید از نوع مدرن است، تزیین با گچبری سنخیتی با نوع دکوراسیون شما نخواهد داشت. اما اگر نوع چیدمان داخلی شما از نوع کلاسیک یا نئوکلاسیک است، با گچبری می‌توان جلوه زیبایی به آن داد.
۲. ارتفاع سقف بنا
اگر دوست دارید ساختمانی گچبری داشته باشد، باید ارتفاع سقف را هم در نظر بگیرید. اگر ارتفاع سقف زیاد است و از پنجره‌های بزرگ و قدی در ساخت استفاده شده، گچبری‌های حجیم و بزرگ مجاز است. اما اگر منزل یا ساختمان موردنظر سقف کوتاهی دارد، بهتر است از گچبری‌های ظریف‌تر استفاده کنید.
۳. گچبری‌های رنگی
یکی از انواع گچبری‌ها که بیشتر در زمان‌های گذشته استفاده می‌شد، گچبری‌های رنگی است. در این مدل از هنر، از رنگ‌های مخصوص برای رنگ‌آمیزی آن استفاده می‌شد. امروزه استفاده از این سبک، تقریباً منسوخ شده است؛ اما هنوز هم استفاده از سبک‌هایی مانند ورق طلا و نقره رواج دارد. استفاده از این مدل‌ها نیز به مدل دکوراسیون شما و نوع بنا بستگی دارد و برای همه دکوراسیون‌های قابل‌اجرا نیست. توصیه می‌شود برای استفاده از این سبک‌ها، از نظر یک کارشناس طراحی داخلی استفاده کنید.
۴. استفاده از سبک‌های شلوغ یا مینیمال
استفاده بیش از حد از هر مدل تزیینی تأثیرات زیادی بر مدل طراحی داخلی دارد. استفاده بیش از حد از گچبری‌های شلوغ هم می‌تواند، باعث ایجاد آشفتگی در محیط و ذهن افراد در این محیط‌ها شود. بهتر است از گچبری به میزان کم و به صورت مینیمال استفاده شود.
۵. استفاده از یک سبک واحد برای کل بنا
اگر از تزئینات گچبری خاصی با طرح مشخص، به عنوان مثال، در سالن ساختمان استفاده کردید، بهتر است دیگر فضاها نیز مطابق با همین سبک، تزیین شود.
انواع گچبری
این هنر در معماری ایرانی سابقه طولانی دارد و با استفاده از روش‌های گوناگونی اجرا می‌شود. مهم‌ترین انواع روش‌های اجرای گچبری عبارت است از:
۱. نقش برجسته
در این روش گچ به صورت اندود بر روی سطح گذاشته می‌شود و پس از آن طرح با ابزار روی آن اجرا می‌شود. برجستگی روی این سبک کارها معمولاً زیاد است.
۲. برهشته
سابقه این نوع از گچبری که تاریخ طولانی دارد، به دوران پیش از اسلام می‌رسد. در این مدل گچبری، برجستگی طرح به خصوص در بخش میانی بسیار زیاد است.
۳. زبره
در این مدل، برجستگی از برهشته کمتر و از نقش برجسته بیشتر است. گوشه‌ها در این مدل حالت زبر دارند و بدون پرداخت اجرا می‌شوند.
۴. کلوخی یا لکه
در این مدل گچبری، برجستگی بسیار زیاد است و از هنر غربی و در قرن نوزدهم میلادی وارد ایران شد.
۵. گچبری تخمه کن
در این مدل گچبری، از گچ نرم استفاده می‌شود و پس از این که خمیر گچی روی دیوار مالیده شد، زمینه کار مانند یک سطح صاف ایجاد می‌شود. سپس طرح روی این سطح اجرا می‌شود. در این روش، گچ و رنگ پس از خشک شدن به سطح بازمی‌گردد.
۶. کشته‌بری
در این روش، ابتدا گچ زیره و سپس گچ نرمه کشیده می‌شود. پس از این که گچ خودش را گرفت یک لایه دیگر نرمه روی آن قرار می‌گیرد و طرح روی آن ایجاد می‌شود. لایه‌های گچ با ابزارهای خاصی در این روش برداشته می‌شود تا طرح نهایی پدیدار شود.
۷. پته
در این روش از کرباس آهار زده استفاده می‌شود. این متریال پس از خشک شدن حالتی مقوا مانند پیدا می‌کند و پس از آن بر روی دیوار نصب می‌شود. این متد قدیمی است و مربوط به قرن ۸ می‌شود.
۸. گچبری لایه‌ای
برای گچبری‌های چندرنگ استفاده می‌شود و ابتدا یک زمینه خالی ایجاد می‌شود. برای هر رنگ یک لایه گچ ایجاد می‌شود و با ابزار انجام می‌شود.
۹. مشبک
در این متد، ابتدا یک زمینه خالی ایجاد شده و نقش اصلی روی آن اجرا می‌شود. در مرحله آخر زمینه خالی شده تا طرح مشبکی روی آن ایجاد شود.
می‌توان گفت که در همه جای ساختمان می‌توان از گچبری استفاده کرد. وقتی قرار است از یک نوع تزیین یا تم خاص در یک دکوراسیون داخلی استفاده شود، بهتر است این تم در همه جای آن ساختمان رعایت شود. اما امروزه بیشترین استفاده از این هنر، در بخش‌هایی از خانه است که در زیر ذکر می‌شوند:
- سقف بهترین جا برای گچبری است زیرا ساده‌تر از سطوح دیگر است و روی آن می‌توان تزیینات متفاوتی اجرا کرد.
- جداکننده سقف و دیوار هم یکی از مکان‌هایی بوده که همیشه گچبری در آن جایگاه ویژه‌ای داشته و برای از بین بردن حالت یکپارچه بین آن‌ها استفاده می‌شده است.
- دیوارهای بلند که در آن‌ها از گچبری‌های باضخامت زیاد استفاده می‌شود. این کار باعث می‌شود ارتفاع دیوار متعادل‌تر به نظر برسد.
- سقف کاذب هم یکی از بهترین جاها برای درآوردن گچبری‌های شیک است.
آیا گچبری‌های رنگی برای هر خانه‌ای مناسب است؟
گچبری‌های رنگی و ورق طلا زیبا هستند، اما همان قدر که می‌توانند خانه‌ای را شیک و مجلل جلوه دهند، می‌توانند باعث شلوغ جلوه دادن دکوراسیون شما شوند. در انتخاب این مدل از گچبری، به ارتفاع سقف، متراژ خانه، نوع دکوراسیون، نور و رنگ دیگر عناصر در دکوراسیون توجه کنید.
کلام پایانی
گچبری یک هنر زیبا و ماندگار در معماری ایرانی است که طی سال‌ها رشد کرده و تغییرات زیادی داشته است. استفاده از این هنر امروزه در دکوراسیون‌های کلاسیک و نئوکلاسیک، به جذابیت فضا کمک می‌کند.
