مقاله در مورد جهانی شدن در کلانشهرهای کشورهای جنوب

کلانشهرهای کشورهای جنوب

رویکردی نوین به نمودهای جهانی شدن در کلانشهرهای کشورهای جنوب

چکیده
هزاران سال است که شهرها کانون فرهنگ ، اندیشه ، تعامل اجتماعی  انسانها و جایگاه بالندگی شهرنشینی هستتند. گر چه از هنگام پیدایش انسان در کره زمین، اکثریت افراد در آبادی ها، دهکده ها، شهرک ها و بافت های جمعی می زیسته اند اما با فرا رسیدن قرن بیست و یک و به ویژه دو دهه پایانی قرن بیستم میلادی زمان وقوع دو رخداد مهم جهانی در تاریخ حیات بشری است. یکی از این دو رخداد، شهری شدن جهان و دیگری ظهور شهرهای جهانی است .

در این میان کلانشهرهای کشورهای جنوب از یک ماهیت عینی یک دست و فراگیر برخوردار نبوده و تحت تاثیر عوامل جهانی قرار گرفته اند. پژوهش حاضر بر آن است تا تاثیرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهانی شدن بر کلان شهرهای کشورهای جنوب مورد بررسی قرار داده تا با مطالعه تطبیقی و استفاده از تجربیات کشورهای توسعه یافته، راهکارهای مناسب ی در جهت ساماندهی و برنامه ریزی شهری درکلانشهرهای کشورهای جنوب اتخاذ گردد.

واژه های کلیدی
جهانی شدن ، کشورهای جنوب ، مگالاپلیس ، پسامدرنیسم ، سامانه های شهری

مقدمه
جهانی شدن به معنی متراکم شدن جهان و انباشت آگاهی در دنیا است و در تفکر و عمل جهان به مثابه یک مکان واحد قلمداد میگردد که در آن جوامع ملی، به ویژه افراد مجبورند موجودیت خود را به عنوان بخشی از یک مجموعه بزرگتر بپذیرند.

اگر چه پدیده جهانی شدن در حوزه اقتصاد مطرح شده ولی همه نظام های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را دستخوش تغییر و تحول کرده و این نظام ها نیز به نوبه خود جهانی شدن در حوزه اقتصاد را تقویت نموده اند.

بنابراین جهانی شدن، استف اده هر چه مطلوب تر از منابع و امکانات جهان برای رفاه حال افراد بشر و مبارزه با بی عدالتی است و برای دست یابی به این اهداف.(۳۰ ، همکاری هر چه بیشتر دولتها و سازمانهای غیر دولتی ۸ مد نظر قرار میگیرد (نصیری، ۱۳۸۶جهانی شدن به معنی وحدت و یکپارچگی جهان و همگون شدن آن در ابعاد اقتصادی، اجتماعی ، سیاسی، فرهنگی و افزایش مبادله در این ابعاد است .

پدیده جهانی شدن در انقلاب در ارتباطات، یعنی پیشرفت فن آوری اطلاعاتی، بوجود آمدن شبکه های جهانی اطلاع رسانی (اینترنت)، رایانه های شخصی و تجهیزات ارتباطی، ماهواره، نماب ر، تلفن همراه و وسایل حمل و نقل سریع.(۱۵۹ ، سرچشمه میگیرد (جغرافیای سال سوم انسانی، ۱۳۸۳ بسیاری از اندیشمندان جهانی شدن را مقارن با عصر پس امدرن میدانند و چنین بیان میکنند که مشخصات زندگی در جوامع پسامدرنیست از بارزترین علائم جهانی شدن است . عصر پسامدرن نه تنها التقاط و تصورات گوناگون را مجاز می شمرد بلکه آن را ترغیب هم می کند.

در عصر پست مدرن، ذوق و سلیقه ها التقاطی است مانند، مستخدمههای فیلیپینی در دوبی، کارگران ترک در آلمان، خرید استدیو فیلم هالیود توسط ژاپنی ها، عطر فرانسوی زدن، لباس انگلیسی پوشیدن ، موسیقی جاما ییک ایی گوش دادن و .(۱۳۷ ، برجهای شیشهای در مگا لاپلیسها همگی نمونههایی از سلیقههای التقاطی در عصر جهانی شدن هستند (شکویی ، ۱۳۷۸ )

عکس برجهای بلند نمادی از پسامدرنیسم

فشردگی زمان و فضا، آگاهی همزمان از اتفاقات جهان، روندها و ایده ها در بخش های مختلف جهان حداقل در میان فرهیختگان .(۲۹ ، دنیای پیشرفته از ویژگیهای بارز جهانی شدن در عصر حاضر است (بهکش، ۱۳۸۱ جهانی شدن در شهرها و خصوصاً در کلان شهرهای بزرگ اتفاق می افتد. نظام جهانی تولید، بازار، امورمالی، خدمات، ارتباطات، فرهنگ و سیاست در حال ظهور از نظر فضا یی از طریق شبکه شهرهای جهانی شکل می گیرد. تغییرات جهانی اقتصاد، فرهنگ و .(sassen, 1996, سیاست اثرات زیادی بر تجدید ساختار شهرها در اطراف جهان دارد ( ۷۱ کلانشهرها برای کسب جایگاه رفیع خود در فرایند جهانی شدن و زنده ماندن در برابر تحولات پر شتاب قرن ۲۱ راهی جز تکیه بر مشارکت آگاهانه شهروندان و به ویژه تشکل های غیر دولتی و داوطلب ندارند .

فرایندی که در آن شهروندان با سهیم شدن در تصمیمات اثر گذار بر زندگی خود و جامعه شهری و با درک حقوق شهروندی، هزینه های اداره شهر را کاهش و بر توانا ییهای یک عامل اصلی در تغییرات شهری، افزایش ارتباط و وابستگی شهرها به روندهای جهانی است . شهرها به طور فزاینده در معرض نفوذهای جهانی هستند افزایش روندهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در مقیاس جهانی، پیش نیاز درک تغییرات شهری در اطراف جهان است .

در واقع بررسی کارکرد متقابل و پویا یی نیروهای محلی و جهانی در برخی از شهرها مهمترین توسعه مطالعات شهری .(Brunn & William, معاصر تلقی میشوند ( ۱۹۹۱,۸۷

روش تحقیق

در این مقاله کلیات، مفاهیم، روندها، رویدادها و تاثیرات مثبت و منفی جهانی شدن بر کلان شهرهای کشورهای جهان سوم با استفاده از روش مطالعه تطبیقی با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانهای مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. اهداف و پیش فرضها هدف کلی در این بررسی ارائه تصویری از نظام نامتعادل جهانی شدن بر توسعه شهرها و سیاست های اعمال شده در جهت تعادل بخشی در سطح جهانی و ملی به منظور دستیابی به راه حلهای مناسب در تحکیم جایگاه هر یک از شهرهای مختل ف ب ه ویژه کلان شهره ای کشورهای در حال توسعه در فرآیند جهانی شدن است . بنابراین تصویر عمومی از اثرات جهانی شدن اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر شهرها که شامل رقابت فزاینده بین شهرها برای جذب سرمایه های متحرک ،

ظهور فرهنگ جهانی

شهر نشینی و نیز افزایش سیاسی کاری شهری در کارآفرینی میشود ارائه میگردد. با این سوالات که:

۱-۱ در فراز و نشیب تحولات جهانی شدن، در اشکال روند شهر و شهر نشینی در کشورهای در حال توسعه چه تغییراتی حاصل شده است؟
۲-۱ تاثیرات جهانی شدن بر دگرگونی ساختارهای بومی شهرهای جهان سوم چگونه بوده است؟

تحقیق حاضر در جستجوی تجسم و درک واقعیاتی است که ط ی سالهای اخیر و در نتیجه جهانی شدن در شهرهای جهان سوم اتفاق افتاده است که در چهارچوب مطالعه تطبیقی به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

مبانی نظری تحقیق

تصور عمومی بر این است که استقرار جمعیت اکثراً در شهرهای بزرگ تحقق یافته است و این شهرها خارج از مقیاس اقتصادی بهینه رشد یافته اند و از آنجا یی که ساز و کار های اقتصادی قادر به جلوگیری از رشد آنها نیستند، لزوماً سیاست های خاص جهت تشویق عدم تمرکز، تعادل فضایی و توسعه مراکز شهری باید گسترش یابد.
با بررسی تحولات نظام سلسله مراتب شهری ۹ در کشورهای در حال توسعه به این نتیجه می رسیم که گرایش به قطبی شدن ۱۰ پایتختهای جهان سوم و سپس کلان شهرهای منطقه ای و روند تغییرات به سمت ثبات نسبی جمعیت شهرهای متوسط و بالاخره افزایش تعداد شهرهای کوچک در جهان می باشد.

به عنوان مثال در کشور ایران، تهران ب ه عنوان شهر اول از هر لحاظ از شهرهای بعدی واجد فاصله بسیار است و کلان شهرهای مشهد، اصفهان و تبریز نیز فاصله بسیاری با پایتخت و شهرهای بعد از .( خود دارند ( نظریان، ۱۷۰،۱۳۷۲ در حال حاضر جهان عصر کاملا جدیدی در شهر نشینی را از سر می گذراند .

امروزه کشوره ایی که جهان در حال توسعه را تشکیل می دهند با بالاترین آهنگ شهرنشینی مواجه اند. شهرنشینی توام با فقر و کثرت جمعیت یکی از مهمترین فرآیندها یی است است که کشورهای جهان سوم را در قرن ۲۰ متاثر کرده است . شهرنشینی به طور کلی تقریباً به عنوان نشانه مستقیم مدرن بودن، توسعه و رشد اقتصادی تلقی می شود. طی تاریخ، صنعتی شدن و شهرنشینی در کنار یکدیگر ظهور کرده اند. اما این رابطه ساده یکنواخت که بیش از شش هزار سال، یعنی از زمان ظهور نخستین شهرها بر قرار بوده، در طول چهار دهه گذشته دستخوش دگرگونی بنیانی شده است.

جهانی شدن اقتصادی و شهر

نظام شهری جهانی در اقتصاد جهان مجسم و با آن در ارتباط است . اسمیت ۱۹۹۵ دو راهبرد روش شناسی حاکم در ترسیم  سلسله مراتب شهری جهانی را شناسایی نموده است. نسبی و رابطهای.
راهبرد نسبی شهرها را بر اساس امتیازات منحصر به فرد ( به عنوان مثال شمار دفاتر مرکزی شرکت های چند ملیتی رتبه بندی می کند. در راهبردی که بر پایه ارتباط است، برعمل متقابل بین شهرها برای شناسا یی مجموعه ای از گره ها شهرها بر پایه میزان رقابت جهانی و روابط جهانی با هم تفاوت دارند . .(Smith, در شبکه شهری جهانی تمرکز می شود ( ۱۹۹۵,۱۰۶ رتبهبندی رقابت و روابط جهانی، برای شناسا یی و پیدایش بنیادهای متاخر اقتصاد شهری و تسریع الگوهای کلی شهرهای برنده یا بازنده در یک بازار شلوغ جها نی بسیار ارزشمند است .

معیارهای بسیاری هستند که می توان آنها را برای رتبه بندی شهرهای سراسر دنیا به کار برد. جان فریدمن ۱۹۷۶  برای رتبه بندی شهرها هفت شاخص را پیشنهاد میکند (Friadmann, 1986 )

۱- مراکز مالی عمده

۲- دفاتر مرکزی TNC

۳-موسسات بین المللی

۴- رشد سریع بخش خدمات تجاری

۵-  مراکز مهم تولیدی

۶- حمل و نقل

۷-  اندازه جمعیت

برخی دیگر ا ز محققان معیارهای جدیدی مانن د ارتباطات از راه دور، کیفیت زندگی، امور بین الملل و مرکزیت فرهنگی ۱۵ را برای رتبه بندی شهرهای جهانی بیان می کنند.

در اقتصاد جهانی سودمندی و رقابت شهرها بواسطه میزان قدرت فرماندهی شرکت ها، موسسات مالی در رده جهانی و اتصال به شبکه های بین المللی ارتباط از را ه دور تعیین می شود. در سیستم جهانی، شهرها یی که واجد شمار زیادی دفاتر مرکزی شرکت ها هستند، مراکز فرمان جهانی برای تصمیم گیریهای تجاری و تنظیم راهبرد شرکت ها نامیده شده اند. هم اکنون دفاتر مرکزی بیش از ۵۰۰ شرکت از بزرگترین شرکت های چند ملیتی بدون تناسب در کلان شهرهای .(۳۳-۳۶ ، بزرگ کشورهای توسعه یافته و به ویژه در نیویورک، لندن و توکیو قرار گرفته اند (رنای شورت، ۱۳۸۴ ۳۶ – ۳۳ )

جهانی شدن اقتصادی ۱۶ روند جدیدی نیست . در طول بیش از ۵ قرن گذشته، شرکت های کشورهای توسعه یافته نفوذ و برتری خود را در سرزمین های بسیاری از منا طق جهان گسترش داده و به توسعه فعالیت های تجاری و تولیدی پرداخته اند . با این وجود جهانی شدن اقتصادی در سایه عوامل مختلفی از قبیل پیشرفت های مربوط به فن آوری و به ویژه سیاست آزادسازی در سراسر جهان، سرعت زیادی به خود گرفته است .

مهمترین ویژگی جهانی شدن اقتصادی ، برداشتن موانع ملی امور اقتصادی، گسترش بین المللی فعالیت های تجاری، مالی، تولیدی و رشد فزاینده قدرت شرکت های فرا ملیتی و نهادهای بینالمللی در این فرایند است . در حالی که جهانی شدن اقتصادی ب ه ویژه با تمرکز تجارت و سرمایه گذاری فزاینده در چند کشور فرایندی نابرابر می باشد .( اما تقریباً همه کشورها به طور چشمگیری تحت تاثیر این فرایند قرار گرفته اند (ساعی، ۱۳۸۶ )

در سال های اخیر تغییرات قابل ملاحظه ای در کلان شهرهای جهان سوم از نظر تغییر کاربری های شهری به وجود آمده است و بسیاری ازمغازه ها و کارگاه ها تغییر کاربری داده و به دفاتر شرکت های چند ملیتی، مغازههای الکترونیکی، کافی نت و مراکز خرید و، فروش گوشی تلفن همراه تبدیل شده اند. بنابراین به تبع جهانی شدن و تغییر کاربری ها به ویژه در قسمت مرکز تجاری شهره قیمت زمین و مغازه ها بالا رفته و این قسمت از شهر به رشد عمودی روی آورده است . اکثر مبادلات اقتصادی در مرکز تجاری شهر از طریق رسانه های پیشرفته ارتباطی مانند اینترنت انجام می گیرد.

در حقیقت امروزه بخش مرکز تجاری شهر، تولید کننده و .(۲۸۴-۲۹۸ ، صادر کننده نیست بلکه مرکز دفاتر شرکتهای بزرگ تولیدی و صادراتی میباشد (فرید، ۱۳۶۸)

تاثیرات فرهنگی و اجتماعی

بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه در ۵۰ سال گدشته دستخوش دگرگونی ها وتحولات ساختاری عمده ای شده اند . به ویژه این تحولات ناشی از فرایندهای شتابان استعمار زدا یی بوده که در آسیا، آفری قا و حوزه کارا ییب رخ داده است . به علت اینکه انسانها به واسطه ایجاد خطوط جدید ارتباطی و حمل و نقل و تغییر شکل تجارت و رسانه ها هر چه بیشتر به هم نزدیک میشوند .
بنابراین مفهوم شهرهای جهانی توجه جغرافیا یی بیشتری را جلب کرده است . شهرهای جهانی مکان هایی با تعا مل متمرکز پنداشته میشوند که نقش اقتصادی، و اجتماعی، و فرهنگی مهمی در انباشت سرمایه بر عهده گرفته اند. همانطور که گفته شد همه شهرهای جهانی در کشورهای توسعه یافته واقع نشده اند.

هر چند محتمل است که این اصطلاح بیشتر شهرهای واقع در آمریکای شمالی و اروپا را در بر می گیرد. اما مهم بودن شهرهای آسیایی و افزایش اهمیت برخی مراکز شهری آمریکای لاتین، ابعاد جدیدی را به نظریه پردازیهای مربوط به شهرهای جهان سوم افزوده است . چون این شهرها ماهیت پر تحرکی دارند و پیوسته دستخوش تحولات ناشی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کلان رایج قرار می گیرند. شگفت آور نیست که در دهه گذشته مسئله چگونگی تاثیر جهانی شدن بر شهرهای کشورهای در حال توسعه توجه روز افزونی را به خود جلب کرده است .

در سال های اخیر مطالعات شهری از طریق تلاش برای تحلیل رابطه بین توسعه ساختاری شهرهای جها نی و سیاست گذاری های اقتصاد کلان، توجه زیادی را به موضوع جهانی شدن بر انگیخته است . اقتصاد جهانی و فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی بر ساختار شهر و محیط ساخته شده آن اثر می گذارند و در نتیجه آن سازمان های اجتماعی و سیاسی شهر متأثر می شوند .(۱۸۰ ، (پاتر، ۱۳۸۴ )

در شهرهای کشورهای در حال توسعه، مانند هر جای دیگر، دسترسی به نیازهای اولیه نه تنها تحت تاثیر گزینش اقتصادی منطقی و میزان دسترسی به منابع قرارداد، بلکه از فرآیندهای سیاسی و اجتماعی که به دسترسی نابرابر در بین گروه های مختلف مردم می انجامد نیز تأثیر می پذیرد.

این دیدگاه که زندگی شهری تفاوت های قومی و طبقاتی را کاهش می دهد، پایه و اساس درستی ندارد زیرا همه شهرهای سراسر جهان در هنگام رکود اقتصادی با بحران هایی مواجه می شوند که تشدید تفاوت و تمایز بین ساکنین۱۹۸۹ مردم همان منابع نهایی هستند پس توسعه یک شهر دقیقاً با رفاه ساکنان آنها را به همراه دارد . اگر مطابق گفته سیمون  آن مرتبط است .

نیروی کار سالم و تحصیل کرده بهتر می تواند در جهت استقرار دموکراسی، عدالت اجتماعی و برابری تلاش و در توسعه اقتصادی مشارکت کند . بنابراین عدم برابری در تامین نیاز های اولیه شهروندان بر میزان نابرابری اجتماعی در شهرها تاکید دارد که این نابرابری حاصل ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی متداول است که جملگی تحت تاثیر فرآیند .(Simon, جهانی شدن قرار دارند ( ۱۹۸۹,۹۳ جهانی شدن باعث اختلاط فرهنگ ها شده است . فرهنگ جدید با فرهنگ بومی اختلاط پیدا می کند و یک فرهنگ جدید بوجود میآید.

خرده فرهنگ ها در فرهنگ غالب ذوب می شوند هر چند در سال های پیش یک سری کشمکش های فرهنگی در زمینه قومیتها و زبان ها در کشورهای چند قومیتی وجود داشت اکنون بحث جهانی شدن دراین زمینه تأثیر گذاشت ه و شاهد کاهش .(۱۱ ، کشمکشها درسالهای آینده خواهیم بود (سلیمانی، ۱۳۸۶

تاثیرات سیاسی جهانی شدن بر کلانشهرها

در آغاز هزاره سوم میلادی و قرن بیست و یکم یک پرسش محوری بر معرفت و اندیشه آدمیان سایه افکنده و آن اینکه آیا به واقع جهان امروز تغییر کرده و بر مدار دیگری می چرخد یا شناخت و تفسیر ما از جهان دستخوش تحول شده است کثرت اندیشه های نو مطرح شده در سال های پایانی قرن بیستم و آغاز هزاره سوم میلادی، خبر از یک تحول بنیادی در روش و بینش و دانشهای دوران تجدد و ورود به دوره موسوم به پسامدرن را میدهد.

جهانی شدن از یک سو چهارچوب مفهومی برای تبیین واقعیت های جاری جهان است و از سوی دیگر مبین نوعی جهان بینی و اندیشیدن درباره جهان به عنوان یک منظومه کلان و به هم پیوسته است . البته سابقه این امر به دورانهای قبل باز می گردد و نظریه” دهکده جهانی ۱۹ ” مک لوهان ۲۰ در دهه ۱۹۶۰ تنها تظاهرات جدید آن است .

از منظر روش شناسی، پدیده جهانی شدن ، سیاست سبب میشود منظومههای به هم پیوسته جهانی از نگاه جدیدی مورد مطالعه و نقد و بررسی قرار گیرند (کاظمی، ۱۳۸۰ به اعتقاد برخی متفکران جهانی شدن یک گزینه انتخابی نیست که اراده کنید آنرا بپذیرید یا نه، بلکه کاروانی است که هم زمان در همه شاهراه های دنیا به سرعت در حال حرکت است و کشورها نیز توان متوقف کردن آن را ندارند و تنها چاره پیوستن آگاهانه و فعال به آن است و گرنه مانند خاشاکی در مقابل سیل برده خواهند شد .

به تعبیر دیگر کشورهایی که به هر دلیل در مقابل موج فراگیر جهانی شدن مقاومت کنند دیر یا زود به انزوا کشیده شده و از جهات مختلف مستحیل خواهند شد. جنبه بسیار مهم سیاسی – جمعیتی در شهر نشینی کشورهای در حال توسعه افزایش تعداد مطلق مکان های غول آسای جمعیتی است که پا گرفته است (جدول ۱). این امر ناشی از کاهش آشکار میزان مرگ و می ر به علت فراهم شدن تسهیلات بهتر پزشکی و مراقبتهای بهداشتی است در حالیکه آهنگ زاد و ولد مانند سابق در سطح بالای خود باقی مانده است. این امر باعث افزایش جمعیت جوان، افزایش بیکاری، کمبود مسکن و غذا و در نتیجه تورم و افزایش قیمت کالاها و مسکن میشود و یک نارضایتی عمومی و ملی از حکومتها را به دنبال دارد.

همان طوری که ملاحظه می شود در سال ۱۹۵۰ از ۱۵ شهر بزرگ اول دنیا تنها ۴ شهر به کشورهای جهان سوم تعلق داشت (نمودار ۱). این در حالی است که بعد از سپری شدن ۵۰ سال یعنی در سال ۲۰۰۰ ، حدود ۱۰ شهر از ۱۵ شهر بزرگ دنیا به .( کشورهای جهان سوم تعلق دارد (نمودار ۲ در سال های اخیر بسیار ی از شهرهای در حال توسعه به توسعه مجدد شهری پرداخته اند. نواحی متروکه بسیاری در مرکز شهر تحت عنوان نوسازی و بازسازی تمیز و بازسازی می شوند.

ساختمان های قدیمی تخریب می شوند. ساختمان های اداری، موزه ها، گالریها، رستوران های مهم چند ستاره در مراکز شهرها احد اث می شوند صحنههای تماش ایی اغلب به عنوان وقایع تبلیغاتی شهری مورد استفاده قرار می گیرند. میزبانی رویدادهای مهم جهانی مانند ورزش یا اکران فیلم می تواند به شهر، شهرت جهانی بدهد و شهر از لحاظ سیاسی برتری نسبی بدست بیاورد.

میزبانی بازی های المپیک علاوه بر ا عتبار جهانی برای شهر، یک حمایت روانی برای پیوستن به جرگه شهرهای پیشرفته است و آن شهر فرصت عظیم برای صدور فرهنگ ملی کشور خود، تجارت و معاملات بین المللی بدست می آورد. شهرهای جهان سوم مانند سایر شهرهای جهان خواستار جهانی شدن هستند . آنها هر روز بیشتر از دیروز خود را ملبس به لباس پسامدرن میکنند تا در ردیف سلسله مراتب شهر جهانی قرار بگیرند . شهرهای خواستار جهانی شدن برای عملکردهای فرماندهی و مسابقات جهانی رقابت میکنند (جدول ۲). این عمل به شهر یک وجهه بین المللی و فرصتی برای نشان دادن خود میدهد.

جهانی شدن و ساختار شهر در کشورهای در حال توسعه

همان طوری که می دانیم همه “شهرهای جهانی ۲۱ ” در کشورهای توسعه یافته واقع نشده اند. هر چند که محتمل است این اصطلاح بیشتر شهرهای واقع در آمریکای شمالی و اروپا را در بر می گیرد. شگفت آور نیست که در دهه گذشته مسئله چگونگی .(Simon, تأثیر جهانی شدن بر شهرهای کشورهای در حال توسعه توجه روزافزونی را به خود جلب کرده است ( ۱۹۸۹,۱۱۴ شهرهای کشورهای در حال توسعه در حال تحول اند اما غالباً از ماهیت این تغییر به نادرستی برداشت شده است در یک سو دیدگاههای عمومی اند که معتقدند به عنوان نتیجه جهانی شدن به ویژه در ارتباط با فشردگی زمانی – فضا یی جهانی، شهرهای کشورهای در حال توسعه از نظر الگوهای مصرف، فرهنگ عمومی و محیط ساخته شده به همتای غربی خود شبیه می شوند .

نشانه های این ادعا را می توان در فراگیر شدن کالاهای مصرفی غرب ی از طریق ” استعمار کوکاکولا ۲۲ “، نمایش فیلم غربی، موسیقی غربی و فعالیت های شرکت های فرا ملیتی در همه شهرهای جهان سومی سراسر دنیا مشاهده کرد . این پیامدهای آشکار جهانی شدن فرهنگی باعث شده تا بسیاری از طرفداران آن اذعان کنند که فرهنگ های غربی به تدریج بر سبک ز ندگی شهری تسلط مییابند، و به همگن شدن سراسر جهان در حال توسعه میانجامند.

به اعتبار وجود دو عامل مهم می توان بین شهرهای کشورهای در حال توسعه و شهرهای پیشرفته تمیز قائل شد . اول رشد شتابان کنونی شهرها در نتیجه مهاجرت روستا – شهری و افزایش طبیعی جمعیت و دوم عامل تاریخی که نشانه بارز آن فقر و نابرابری های اجتماعی است. به طوری که اوج ثروت و خفیض فقر در کنار هم دیده میشوند.
در بسیاری از کلان شهرهای کشورهای در حال توسعه، گرایش به سکونت در نزدیکی و اطراف مرکز شهر نسبتاً قوی است . هر چند که در دهه های اخیر گروه نخبگان، مرکز شهر و بافت قدیم شهر را رها کرده و به سوی بخش ه ایی از مناطق پیرامونی .(۱۶۱ ، شهر جابجا میشوند، این فرآیند تحولاتی را به یاد میآورد که در شهرهای غربی به وقوع پیوسته است (شکویی، ۱۳۷۲ در سال های اخیر، مطالعات شهری از طریق تلاش برای تحلیل رابطه بین توسعه ساختاری شهرهای جهانی و سیاست گذاری های اقتصاد کلان، توجه زیادی را به موضوع جهانی شدن انگیخته است . این منشور جدید نسبت به نظریه پردازی ه ایی که تنها به فرآیندهای داخلی اثر گذار بر ساختار شهر توجه می کنند، فاصله می گیرد و به رویکردی می پردازد که معتقد است اقتصاد جهانی و فرآیندهای اجتماعی بر ساختار شهر و محیط ساخته شده آن اثر می گذارد و در نتیجه آن، سازمان های اجتماعی و سیاسی متأثر میشوند (پاتر،  ۱۸۱،۱۳۸۴

جهانی شدن و دوگانگی شهرهای جهان سوم

در علم جغرافیا موقع فضا یی بازتابی از نیرو های اجتماعی به شمار می آید. در شهرهای جهان سوم نیز همان نیروهای اجتماعی، تعیین کننده ساخت فضا یی شهرهاست . هر شهر جهان سومی، دوگانگی ۲۳ خاصی را به نمایش می گذارد . یکی شهر بومیان و دیگری شهر مد روز یا شهر امروزی که در کنار یکدیگر قرار دارند . در شهرهای بومی بخش اصلی شهر، بازار مرکزی شهر است . هر بخش از شهرهای بومی بر پایه اعتقادات مذهبی و سایر عوامل از سایر بخش های شهری جدا می گردد و نوعی جدا یی گزینی محیط زیستی را به وجود آورده است (شکویی، ۱۷۷،۱۳۷۹ ).

گاهی اوقات حتی فاصله کالبدی این دو بخش از ش هر (شهر دیروزی – شهر امروزی ) را از هم جدا می کند و مهم تر از همه در این گونه از شهرها الگوهای مشابه جدا یی گزینی اجتماعی، .(۲۸ ، اقتصادی، و مکانی نیز تقویت میشوند ( دیوید دراکاسیس، ۱۳۷۷ قسمت بومی شهر جهان سومی، از هیچ طرح و نقشه شهر ی تبعیت نمی کند و هیچ گونه اصول شهرسازی در آنها رعایت نشده .(۹۱ ، است.

کوچهها و خیابان ها تنگ، تراکم جمعیت زیاد در بیشتر موارد این منطقه چسبیده به آلونک نشینها می باشد (شک ویی، ۱۳۷۲ در مقابل در قسمت پیشرفته شهر دفاتر شرکت های چند ملیتی، سازمان های تج ارت جهانی، سازمان های غیر دولتی، بانک ها و .(۳۲۳-۳۲۹ ، غیره قرار دارند (بهکش، ۱۳۸۴

تصویر ۲ و ۳- تراکم جمعیت و تراکم اندیشه در کلانشهرها

هتلهای معروف، مراکز عمده فروشی، فروشگاه های زنجیره ای، ساختمان های بلند مرتبه شیشه ای از دیگر چشم اندازهای قسمت امروزی کلان شهر جهان سومی است. کاربری زمین ۲۴ در قسمت پیشرفته کلان شهر جهان سومی بیشتر خدماتی و گرایش به سمت وسایل الکترونیکی است . شهر در این منطقه رشد عمودی دارد . آمد و شد مردم و وسایل نقلیه در این قسمت از شهر کم است و خرید و فروش و تجارت بیشتر تلفنی است.

نتیجه گیری
آن چه که موجبات تشدید وضعیت اجتماعی شهرهای جهان سوم شده است، افزایش بیش از حد جمعیت این شهرها به واسطه مهاجرت گروه های مختلف قومی و نژادی ۲۵ ، در تمام ابعاد آن است .

مهاجرت به شهرهای بزرگ، بصورت رویای همه روستا ییان و ۱۶ . البته جهانی شدن میتواند ضمن رونق شهر نشینی به ساماندهی نظام شهری ، ساکنین شهرهای کوچک است ( نظریان، ۱۳۸۰  ). از دهه ۱۹۶۰ به بعد، مهاجرتهای شتابان روستا- شهری، ماهیت شهرهای کشورهای در حال ، کمک کند ( نظریان، ۱۳۸۶ توسعه را تغییر داده است . هر چند می توان گفت که برخی از شهرها ویژگی های گوناگون خود را از دوره پیش صنعتی حفظ کرده اند، اما پیشرفت های اخیر آثار اساس ی چشمگیری بر ساختار شهرها نهاده اند. اکثر شهرهای در کشورهای در حال توسعه با توجه به ساختار اجتماعی خود هنوز هم از لحاظ دسترسی به ثروت، خدمات شهری، اشتغال و مامن مناسب، تفکیک و از نظر مکانی جدا
شدهاند.

بنابراین شهرهای کشورهای در حال توسعه دقیقا ” همان مسیری را طی نمی کنند که شهرهای غربی پیم ودهاند . وجود نابرابریهای شدید اجتماعی، که در سکونت گاههای غیر رسمی گسترده در اطراف این شهرها کاملا مشهود است، از آنها قالب ها و شکلهای شهری منحصر به فردی ساخته است.
آنچه که این برسی اجمالی بیش از هر چیز دیگر مشخص ساخته است ماهیت متمایز شهرنشینی جهان ی و جهان سوم است . به ویژه روشن است که مدل های مورد استفاده برای تدوین، نمایش و تحلیل گذشته، حال و آینده الگوهای رشد شهری اروپا و آمریکای شمالی برای برسی شهرهای جهان سوم ارتباط و مناسبت چندانی ندارد . با این همه بخش اعظم تحولات شهری در دهههای اخیر در جهان سوم، آن را به نیروهایی که شهرهای غربی را شکل بخشیده است نزدیکتر کرده است.

پی نوشتها
۱- Cultural
۲- Social Interaction
۳- Globalization
۴- South Countries
۵- Megalopolis
۶- Postmodernism
۷- Urban Systems
۸- Non Governmental Organization
۹- City Hierarchy
۱۰- Polarization
۱۱- Smith
۱۲- Comparative
۱۳-Multinational Companies
۱۴- Friedmann,J
۱۵- Cultural Centralization
۱۶- Economic Globalization
۱۷- Central Business District
۱۸- Simon
۱۹- World Village
۲۰- M.Hmluhan مارشال هربرت مک لوهان
۲۱- World Cities
۲۲- Coca Colanisation
۲۳- Dualism
۲۴- Land Use
۲۵- Ghetto

فهرست مراجع
۱- بهکش، محمد مهدی، (۱۳۸۱  ) « اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن » نشر نی، تهران.

۲- پاتر، ر . ب- ایونز س . ل، (۱۳۸۴ ) « شهر در جهان در حال توسعه »  ترجمه ایراندوست، دهقان، احمدی، انتشارات سازمان شهرداری ها و ، دهیاریهای کشور وزارت کشور، تهران.

۳-  رنای شورت، جان و یونگ هیون کیم ،« جهانی شدن و شهر »  ترجمه پانته آ لطفی کاظمی، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری ، (وابسته به شهرداری تهران).

۴ – جمعی از مؤلفان، (۱۳۸۳ ) کتاب درسی جغرافیای ۲ کد ۲۷۱/۴   رشته ادبیات و علوم انسانی وزارت آموزش و پرورش ، انتشارات  شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، تهران.

۵- دیوید دراکاسیس، اسمیت،  « شهر جهان سومی »  ترجمه فیروز جمالی، نشر توسعه، تهران.

۶- ساعی، احمد،(۱۳۸۶ ) « جهانی شدن و جنوب » نشر قومس، تهران.

۷-  سایت همکلاسی Hamkelasy.com/content/view/

۸- شکویی، حسین، ( ۱۳۷۲) « جغرافیای شهری »چاپ دوم ، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.

۹- شکویی، حسین، ( ۱۳۷۲ ) « جغرافیای اجتماعی شهرها- اکولوژی اجتماعی شهر »انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تبریز

۱۰- شکویی، حسین، ( ۱۳۷۸ ) « اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا »  جلد اول، انتشارات گیتا شناسی، تهران

۱۱- شکویی، حسین، ( ۱۳۷۹) « دیدگاههای نو در جغرافیای شهری » انتشارات سمت، تهران.

۱۲- سلیمانی، علیرضا، ( ۱۳۸۶) « همایش منطقه ای جهنی شدن و شهر »  سازمان آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی، اداره آموزش و پرورش

۱۳- کاظمی، علی اصغر، ( ۱۳۸۰) « جهانی شدن فرهنگ و سیاست »  انتشارات دانشگاه تبریز.

۱۴- نصیری، محمد، ( ۱۳۸۶ ) « جهانی شدن و خانواده » مجله پیوند، انجمن اولیاء و مربیان، وزارت آموزش و پرورش، فروردین و اردیبهشت ماه

۱۵- نظریان، اصغر، ( ۱۳۷۲) « جغرافیای شهری ایران » انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.

۱۶- ظریان، اصغر ، ( ۱۳۸۰) « شهرهای آینده : کانون فاجعه انسانی یا بستر تعامل فرهنگی » مجله فضای جغرافیا یی، دانشگاه آزاد واحد اهر،

۱۷- نظریان، اصغر ، ( ۱۳۸۶) « شهر نشینی در حال دگرگون و جایگ اه شهرهای کوچک تجربه ایران » فصلنامه جغرافیا یی سرزمین، دانشگاه

۱۸- Brunn and William, (1991). “ cities of the world ” world regional urban development” , newyork: harper &
ROW.
۱۹- Sassen,S., (1996). “THE GLOBAL CITY ” in Fainstein , ,s. and Campbell,s.(eds) , Readings in urban theory”
oxford.
۲۰- Simon, D., (1989). “colonial cities: post-colonial Africa and the world economy”: a reinterpretation,
International Journal of Urban and Regional Research.
۲۱- Smith, D.M, (1995). “Redistribution and social justice after apartheid, in lemon”, A. (ed), The Geography of
change in south Africa, Chichester:Wiley.
۲۲- Friedmann, j., (1986). “the world city hypothesis, development and change”, Cambridge University Press.

نوشته : دکتر مهرداد نوابخش، رسول ملکی نظام آبادو محمد تقی معصومی